به مناسبت روز جهانی مالاریا ، مالاریا صفر_تلاش جهان برای نابودی مالاریا

در رابطه با بیماری مالاریا بیشتر بدانیم

مالاریا، قاتل زنجیره‌ای

مالاریا، یک بیماری خطرناک و تهدیدکننده‌ی جان انسان‌ها است که هرساله حدود ۲۲۹ میلیون نفر را درگیر کرده و سبب مرگ ۴۰۹ هزار  انسان می‌شود. با درنظر داشتن خطرات این بیماری و شیوع آن در مناطق مختلف جهان، به ویژه نقاط گرمسیری، سازمان بهداشت جهانی روز ۲۵ آوریل که مصادف با 5 ام اردیبهشت ماه است را به عنوان روز جهانی مالاریا برگزیده است. این رویداد سالیانه، فرصت مناسبی است تا در آن به آگاهی بخشی درباره‌ی بیماری مالاریا پرداخته شود و همچنین سازمان‌ها و دولت‌های مختلف در سراسر جهان در جهت تامین بودجه‌ی لازم برای کنترل و پیشگیری این بیماری تلاش نمایند. سازمان جهانی بهداشت با هدف کاهش آمار مرگ و میر جهانی در اثر مالاریا (حدود هزار 409 نفر) جزء پیشگامان این رویداد است و تلاش برجسته‌ای در زمینه‌ی فراهم سازی تجهیزات لازم برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری به عمل آورده است.

بیماری مالاریا، یک بیماری انگلی

بیماری مالاریا معمولاً بر اثر گزش پشه‌ای به نام آنوفل ایجاد می‌شود که ناقل انگل پلاسمودیوم است. هنگامی که این پشه انسان را نیش می‌زند، انگل وارد خون شده و از طریق جریان خون به کبد منتقل و در آنجا بالغ می‌شود. بعد از گذشت چند روز، انگل‌های بالغ مجدداً وارد جریان خون می‌شوند و شروع به آلوده کردن گلبول‌های قرمز می‌کنند. طی ۴۸ الی ۷۲ ساعت، انگل‌های موجود در خون تکثیر شده و  چند برابر می‌شوند. در نتیجه علائمی مانند تب، لرز و تعریق شدید در بدن رخ می‌دهد که نشان دهنده‌ی بروز بیماری مالاریا است. این علائم ممکن است ۲ یا ۳ روز به طور همزمان ادامه داشته باشد.

به طور کلی ۴ نوع انگل مالاریا وجود دارد که می‌تواند انسان را آلوده کند:

• پلاسمودیوم ویواکس
• پلاسمودیوم اوال
• پلاسمودیوم فالسیپاروم 
• پلاسمودیوم مالاریه

در بین عوامل گفته شده، چنانچه انگل پلاسمودیوم فالسیپاروم عامل بروز بیماری مالاریا باشد، فرد به شدیدترین نوع بیماری مبتلا شده و احتمال مرگ در اثر بیماری مالاریا به شدت افزایش می‌یابد. می‌توان گفت که پلاسمودیوم فالسیپاروم خطرناک‌ترین نوع مالاریا است.

متاسفانه ذکر این نکته لازم است که مالاریا از مادر به جنین نیز انتقال می‌یابد و چنانچه مادر به مالاریا مبتلا شود، می‌تواند بیماری را هنگام تولد به کودک خود منتقل کند. این نوع از مالاریا  به عنوان مالاریا مادرزادی شناخته می‌شود.

علائم بیماری مالاریا

دوره‌ی نهفتگی بیماری مالاریا بین ۱۰ روز الی ۴ هفته است و علائم آن طی این دوره پدیدار می‌شود. اما در برخی موارد ممکن است فرد حتی به مدت چندماه نیز فاقد علائم باشد. این امر به این دلیل رخ می‌دهد که انگل‌ها پس از ورود به بدن، به مدت طولانی‌تری در کبد غیر فعال باقی می‌مانند.

از جمله علائم شایع مالاریا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• لرز
• تب شدید
• تعریق فراوان
• سردرد
• حالت تهوع و استفراغ
• درد در ناحیه‌ی شکم
• اسهال
• درد عضلانی
• کم‌خونی
• مدفوع خونی
• تشنج
• کما

بیماری مالاریا چگونه تشخیص داده می‌شود؟   

تشخیص زودرس و درمان مالاریا نه تنها باعث جلوگیری از بروز عوارض جدی و مرگ بیمار می‌شود، بلکه در کاهش انتقال مالاریا نیز نقش مهمی دارد.

پزشک در ابتدا به بررسی سوابق بیمار (از جمله اینکه آیا اخیراً به مناطق گرمسیری که مالاریا در آن‌جا شایع است سفر کرده) می‌پردازد و به کمک معاینات فیزیکی، وضعیت طحال یا کبد را بررسی می‌کند. در کنار این معاینات، ممکن است نیاز به انجام آزمایشات خون نیز باشد که به تشخیص بیماری کمک خواهند کرد. این آزمایشات نشان‌ می‌دهند که:

• آیا فرد به مالاریا مبتلا است؟
• کدام نوع انگل باعث ایجاد مالاریا شده است؟
• آیا انگل از نوع مقاوم به دارو است؟
•  آیا بیماری در مراحل اولیه است و یا پیشرفت کرده است؟

مالاریا چه عوارض خطرناکی را به دنبال دارد؟

باید به این نکته توجه داشت که بیماری مالاریا ممکن است عوارض بسیار جدی را به همراه داشته باشید که سبب به خطر افتادن جان بیمار می‌شود. در بیشتر موارد، مرگ و میر ناشی از مالاریا مربوط به یک یا چند عارضه جدی زیر است.

1. مالاریای مغزی: چنانچه سلول‌های آلوده به انگل، سبب مسدود شدن رگ‌های کوچک خونی مغز شوند، مالاریای مغزی رخ می‌دهد. مالاریای مغزی تورم رگ‌ها و آسیب مغز را به دنبال دارد و باعث تشنج و اغما خواهد شد.
2. مشکلات تنفسی: مالاریا ممکن است باعث تجمع مایعات در داخل ریه و بروز مشکلات تنفسی شود.
3. ازکارافتادگی اندام‌های حیاتی: مالاریا ممکن است باعث پارگی طحال، نارسایی کلیه‌ها و یا کبد شود که در نهایت مرگ بیمار را به دنبال خواهد داشت.
4. کم خونی: مالاریا با آلوده کردن گلبول‌های قرمز خون، سبب ایجاد آنمی در فرد می‌شود.
5. کاهش سطح قند خون: مصرف برخی داروها مانند کینین، که برای درمان مالاریا تجویز می‌شوند، ممکن است باعث کاهش سطح قند خون (هایپو گلیسمی) شود که خطراتی جدی مانند کما و مرگ را به دنبال دارد.

چگونه می‌توان از ابتلای بیماری مالاریا پیشگیری کرد؟

در حال حاضر راه اصلی جلوگیری و کاهش انتقال مالاریا، "وکتور کنترل" است. چنانچه پوشش مداخلات وکتور کنترل‌ها در یک منطقه خاص به اندازه کافی باشد، در این صورت مقیاس حفاظت از کل یک جامعه در برابر این بیماری کشنده افزایش چشمگیری خواهد داشت. خوابیدن در پشه‌بند، داشتن پوشش کامل خصوصاً در ساعات غروب تا طلوع، استفاده از اسپری‌های دافع حشرات و استفاده از هر نوع وسیله‌ای که منجر به دفع حشرات می‌شود، از راهکارهای توصیه شده توسط سازمان جهانی بهداشت برای ساکنان مناطق مالاریا خیز است که هر چند بدیهی تلقی می‌شود، اما نقش بسزایی در کاهش میزان شیوع این بیماری دارد، چرا که مؤثرترین راهکار برای مقابله با این مشکل، حذف تماس فیزیکی بین انسان و پشه‌ها است.

تاکنون هیچ واکسن موثری برای جلوگیری از ابتلا به مالاریا یافت نشده است. با این وجود تحقیقات در این باره هنوز ادامه دارد. با توجه به گزارش سازمان بهداشت جهانی، تا به امروز، (RTS,S/AS01)  اولین و تنها واکسنی است که برای جلوگیری از بروز بیماری مالاریا مورد آزمایش قرار گرفته است. این ماده علیه انگل پلاسمودیوم فالسیپاروم که کشنده ترین انگل مالاریا در سطح جهان است، عمل می‌کند. مطابق با گزارشات سازمان بهداشت جهانی، تعدادی از کودکان طی کارآزمایی‌های بالینی ۴ دوز از این واکسن را دریافت کرده‌اند و نتایج حاکی از آن است که در بین این افراد از هر ۱۰ نفر، ۴ نفر از ابتلا به بیماری مصون مانده‌اند.

جهانی بدون مالاریا

هرچند هنوز نیمی از مردم جهان در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند، از سال ۲۰۰۰ به بعد، جهان پیشرفت چشمگیری در زمینه کنترل مالاریا از خود نشان داد و جان میلیون‌ها انسان نجات یافت. شبکه حذف مالاریا در سراسر جهان در حال گسترش است و هر سال کشورهای بیشتری به سمت هدف صفر شدن مالاریا حرکت می‌کنند. در سال ۲۰۱۹ در ۲۷ کشور بومی جهان که به طور طبیعی بیشترین میزان مبتلایان به این بیماری را گزارش می‌کردند، کمتر از ۱۰۰ مورد مورد ابتلا به مالاریا گزارش شد در حالی که این آمار در سال ۲۰۰۰ تنها متعلق به ۶ کشور بود. چارچوب عملکرد سازمان جهانی بهداشت WHO برای حذف مالاریا، شامل مجموعه‌ای دقیق از تجهیزات و استراتژی‌ها برای تحقق این هدف می‌شود.

کشورهایی که حداقل سه سال متوالی به صفر مورد ابتلای به مالاریا دست یابند، می‌توانند از سازمان جهانی بهداشت گواهی‌نامه حذف مالاریا را دریافت کنند. در طول دو دهه اخیر، ۱۱ کشور موفق به کسب این گواهی بوده‌اند. این کشورها شامل امارات‌ متحده‌ عربی (۲۰۰۷)، مراکش (۲۰۱۰)، ترکمنستان (۲۰۱۰)، ارمنستان (۲۰۱۱)، سریلانکا (۲۰۱۶)، قرقیزستان (۲۰۱۶)، پاراگوئه (۲۰۱۸)، ازبکستان (۲۰۱۸)، الجزایر (۲۰۱۹)، آرژانتین (۲۰۱۹) و السالوادور (۲۰۲۱) می‌شود.

در ژانویه سال جاری نیز سازمان WHO کتابچه راهنمای جدیدی را با عنوان "آماده‌سازی برای صدور گواهینامه حذف مالاریا" با راهنمایی گسترده برای کشورهایی که در حال نزدیک شدن به حذف این بیماری هستند یا آمادگی دریافت گواهی‌نامه مذکور را دارند منتشر کرد.